به گزارش خبرگزاری «شنو»، موسیقی زبانی جهانی‌ست که میتواند با یاری عواطف مخاطب بازتاب‌های هیجانی متفاوتی را به وی القاء کند، تاثیرات این هیجانات میتواند باعث پدید آمدن شادی، غم، تفکر، تعجب، انزجار، دلبستگی و حتی ترس شود. در این میان هر آفرینه‌ای که دارای ویژگی احساسی قوی‌تری باشد تاثیر بیشتری بر ذهن شنونده ایجاد میکند. این احساس در موسیقی مشرق زمین از جمله ایران از سهم بیشتری برخوردار بوده و نزد مخاطبین خود اثرگذارتر است. در این بین موسیقی بی‌کلام وظیفه سنگین‌تری در تاثیر گذاری بر روی مخاطبین خویش داشته، و بدلیل نبود کلام منظوم، برقراری ارتباط با شنونده ای که شعر اصلی ترین رکن ادبیات اوست، وظیفه ای خطیر است که رامشگر آفرینشگر باید بتواند بواسطه ابزاری که در اختیار دارد ارتباط عمیقی با مخاطب خویش برقرار کند. جستار در میان آثار بی‌کلام برجای مانده در موسیقی ایران که تاثیر گذاری عمیقی در میان مخاطبین داشته‌اند ما را به آلبومی با نام «نی-نوا» اثر جاویدان حسین علیزاده میرساند، نی-نوا از معدود آثار بیکلامی‌ست که توسط اکثریت غالب ایرانیان شنیده شده است.
این شاهکار بی‌بدیل که هسته اصلی آن به سال ۱۳۵۶ مربوط میشود، در سالهای آغازین دهه شصت با ساخت و اجرای قطعات به همراهی ارکستر نی خلق و نهایتاً در سال ۱۳۶۲ تحت آلبومی به نام نی نوا منتشر شد. در رابطه با ایده‌ی اصلی خلق این اثر سخنان متفاوت و گاهاً متناقضی توسط حسین علیزاده بیان شده است، او در برخی از گفتگوهایش خلق این آلبوم را متأثر از ارتباط معنوی که با واقعه کربلا و ایام سوگواری ماه محرم برقرار کرده میداند و در برخی دیگر، ساخت نی نوا را بی ارتباط با هر گونه رخداد مذهبی دانسته است. با این حال یکی از قطعات اصلی آلبوم با نام “حصار” زمانی ساخته میشود که او مشغول خدمت سربازی در پادگان فرح آباد بوده و به گفته خودش نت به نت این قطعات و حتی نحوه نگارش آنها را نیز به یاد دارد. علیزاده حصار را برای همسر اولش که از زندانیان سیاسی آن زمان بوده است ساخته و آنگونه که خود نقل میکند:« قول پخش را كه گرفتم در ملاقات به همسرم گفتم كه فلان روز ، فلان برنامه راديو را گوش كن چون ميدانستم در زندان دسترسى به راديو به راحتى امكان پذير است» وی در گفت‌وگویی دگر اندیشه خلق این آفرینه را اینگونه بیان میکند: «حصار عنوان قطعه ای بود در سال ۵۶ ساخته شد و در ان زمان حتی از رادیو نیز پخش شد . موضوع این قطعه حول محور یک نوحه خوان می‌چرخد، این نوحه خوان گاه خواننده‌ای است که آواز میخواند وگاه سازیست بر جای نوحه خوان به ایفای نقش میپردازد، قسمت دوم حصار عملاً همان ِالِمان‌هایی‌ست که در دسته‌جات عزاداری اجرا میشوند و در آن از آلات موسیقی همچون سنج سینه زنی استفاده شده و نوحه خوان میخواند وگروه نیز همراهی میکند . زمانیکه در ۲۱ سالگی حصار را میساختم، خود را در مقام شنونده یا تماشاچی دسته‌ای میدانستم که از کنار من عبور میکند.»
با این حال اما حصار، تنها در نخستین نگارش از آلبوم نینوا که توسط نشر ماهور در سال ۱۳۷۱ پخش شد موجود است. لیک آلبومی که اکنون با نام نی نوا در دسترس است شامل بخشهای نینوا، آوای مهر و دو قطعه مستقل با نامهای «سواران دشت امید» و «نوروز» است، سواران دشت امید همانگونه که علیزاده میگوید برای بخشیدن هویتی انقلابی و رزمی به موسیقی بی‌کلام در ایام سربازی‌اش در پادگان فرح آباد ساخته شده است و ایده خلق «نوروز» همانسان که در بروشور آلبوم نیز ذکر شده است، زمانی شکل میگیرد که او در یک سیزده بدر غمگین در حال رانندگی در اتوبان چمران بوده است.
علیزاده در رابطه با خلق نینوا اینچنین میگوید:«این اثر در سال ۶۲ ضبط شد، حقیقتا سالهای سختی بود، جنگ جریان داشـت و هـمه‌چیز رنـگ تیره به خود گرفته بود. همه‌چیز در تاریکی اتفاق می‌افتاد، چرا که جنگ در آن برهه‌ی زمانی از لحاظ تکنیکی با امروز متفاوت بود. در آن زمان شب‌ها و هنگام حملات هوایی همه‌ی چراغ‌ها خاموش می‌شد، هـیچ کس نباید سیگار روشن می‌کرد و حتی ماشین‌ها با چراغ خاموش تردد می‌کردند. این شرایط، فضای تیره رنگی را در ذهن من تداعی می‌کرد»(تنکابنی، ۱۳۸۵ ) او توانسته است با ذهن خلاق خویش شرایط حُزن‌آلود زمانه خویش را بدرستی در قالب موسیقایی به تصویر بکشد، اما در بخش اول نینوا که به همین نام نیزشهره است ارکستر بصورت پائین رونده، از دانگ دوم نوا و با بهره گیری از ساز ویولون‌آلتو آغاز میشود، آهنگساز سازبندی را به گونه‌ای تنظیم کرده است که ساز نی، آغاز کننده پیش‌دانگ باشد تا مجبور تبدیل ربع پرده به نیم پرده نشود.(توکلی، ۱۳۹۰) در نینوا بجز گوشه یا مدهای اصلی مانند درآمد، نیشابورک، جامه دران و نهفت گوشه های دیگر نیز در شکل گیری و ترکیب ملودی ها نقش اساسی داشته اند، فیگورهای دستگاه نوا نیز پایه و اساس بسط و گسترش ریتم درنی‌نوا است. علیزاده در تولید این آلبوم از فیگورهای ردیف میرزاعبدالله استفاده کرده و یا در مقاطعی آنها را با اندکی تغییر ارائه داده است،(روشندل، ۱۳۹۱) نمونه این الگوها را نیز میتوان در درآمد نوا مشاهده کرد، همچنین جمله فرود در ردیف دستگاه نوا با اندکی تغییر در قطعه مثنوی این آلبوم ملموس است.
حسین علیزاده در خلق نینوا با بهره گیری از فرم چند صدایی در جملات گوشه های مختلف دستگاه نوا و با اعمال تغییرات در زمان و کشش نتها، گوشه های این دستگاه را در قالبی نو به مخاطب ارائه دهد. این اتفاق در قطعاتی همچون جامه‌دران نیز مشاهده میشود.
آغاز کننده قسمت نخست این قطعه ویولن آلتو است که با آهستگی خاصی، ارکستر را آماده همراهی کرده و پس از اجرای جمله اول در گوشه نهفت، و مدگردی ارکستر به بیات اصفهان، با تکنوازی ویولون به نوا بازمیگردد. در این قطعه، سازها به تقلید از یکدیگر نپرداخته و هر گروه سازی جمله ای مشخص را مینوازد. بخش دوم قطعه جامه‌دران که از میانه های قطعه، آغاز میشود از ریتم تندتری نسبت به بخش اول برخوردار بوده و با دو ساز ویولنسل و کنترباس آغازگر آنند. استفاده بجای آهنگساز از ساز نی در تمام بخشهای آلبوم تحسین بر انگیز است. علیزاده، قطعه پایانی این آلبوم را با استفاده از ترکیبهای متفاوتی برای دو خط نی، و همچنین برای ارکستر زهی، طراحی کرده است. در بخش آخر یا قطعه رقص سماع نیز هر ترجیع بند پس از هر بار اجرا به شکلی متفاوت از شکل قبلی اجرا میشود.(روشندل، ۱۳۹۱) با این وجود و در کنار نقاط متعدد قوّت این اثر، باید حضور جمشید عندلیبی به عنوان تکنواز ساز نی را که با چیرگی مثال زدنی از عهده اجرای قطعات مربوطه برآمده است و در این بررسی به عنوان یکی از بارزترین عوامل ماندگاری این آلبوم مطرح میگردد ستود.
در این میانه، انتشار نی نوا از زمان خلق آن تا اواسط دهه هشتاد با دخل و تصرفهایی نیز روبرو بوده است، «ماهور» نخستین ناشر این آلبوم در مهر سال ۱۳۶۲ بود، که قطعات آلبوم نینوا را بی‌هیچ اضافه و یا حذفی، منتشر و عرضه نمود، اما با گذشت سالها و به مرور قطعات دیگری نیز به آلبوم نی نوا افزوده شد، دامنه اعمال تغییرات بر روی نینوا تا اندازه‌ای بود که بخش عمده ای از این مجموعه، پس از دومین دوره نشر بنا به دلایلی مبهم حذف گردید. میزان این دگردیسی تا حدی بود که علاوه بر شرحه شرحه شدن قطعات نخستین آلبوم، طرح روی جلد آن در طی دوره های متمادی نشر آن و به لطف تهیه کنندگان، در حدود چهار بار تغییر یافته است.
رضا درخشانی نخستین طراح جلد این آلبوم، غروب تیره‌ای را به تصویر کشید که تداعی کننده فضای بسته آن روزگار بود، نسخه بعدی اما با طرحی از رضا حقیقت شناس وارد بازار شد که تصویری از یک نی نواز را در حال نواختن نشان میدهد، فرشید مثقالی طراح دیگری بود که طراحی‌اش بر روی جلد نینوا که توسط شرکت کرشمه منتشر شده، قرار گرفته است. او در طرح خود، تصویری از یک قالی سنتی با فضایی تیره را در هم آمیخته است.
با این وجود موارد ذکر شده جملگی حکایت از آن دارد که حسین علیزاده توانسته با نگاهی درآمیخته با آگاهی و خلاقیت، خالق اثری باشد که مطابق با شرایط جامعه خلق و در طول تاریخ ماندگار شد. انتشار نینوا زمانی اتفاق افتاد که نگرانی از آینده شومی که با جنگ رقم خورده بود بر سر مردم سایه افکنده بود و ایرانیان در غم از دست دادن جگرگوشه‌هاشان ماتم زده بودند و احوالات زمانه مردم را مغموم و افسرده کرده بود. گرچه علیزاده در سخنانی این اثر را گاه به ایام محرم و گاه به غم و اندوه دوران جنگ نسبت میدهد، اما رادیو و تلویزیون بعنوان یکی از مهمترین ابزار جهت‌دهی به ذهن مخاطب، تاثیر به سزایی در نگاه مذهبی مخاطب به این اثر داشته است. این رسانه که البته سابقه دیرینه‌ای در جهتِ همسو سازیِ ذهن مخاطبین با آثار ارزشمند موسیقی به شکل مورد پسند خود دارد، با انتخاب و پخش قسمتهای تاثیرگذار نینوا در ایّام عزاداری محرم، این تصویر را در ذهن مخاطب خویش ایجاد کرده است که آلبوم، محصولی سفارشی و متناسب با ایام خاصی است و همین دیدگاه نیز ارزش واقعی آن را کاسته است، در سالهای اخیر مجموعه های موسیقایی بسیاری متناسب با شرایط و مناسبتهای مختلف تولید و توسط رسانه های دولتی به شکلی گسترده و مداوم پخش شده‌اند، اما نه تنها هیچک یک از آنها موفق به اندگاری و پایستگی نزد مردم نشدهاند که سریعتر از آنچه که در نظر طراحان چنین ایده هایی نقش بسته، از خاطرات مردم فراموش شدند. نینوا اما با وجود جهت‌دهی تعمدی رسانه‌ها، ازآنجاکه همراه با شرایط اجتماعی جامعه و بازگوکننده روحیات مردم بوده است توانست در میان توده مردم به اثری نامیرا و جاودانه بدل شود، اتفاقی که این روزها در میان آثار تولید شده نمیتوان یافت.
انتهای پیام/
